Efektywność zużycia energii - między deklaracjami, stanem obecnym a przyszłością

OCENA SYSTEMU WSPARCIA EFEKTYWNOŚCI ENERGETYCZNEJ U ODBIORCÓW KOŃCOWYCH ³⁷

Dotychczasowe działania rządu w zakresie poprawy efektywności energetycznej u odbiorców końcowych trzeba ocenić krytycznie. Jest wiele interesujących instrumentów i narzędzi wsparcia, ale ten potencjał nie jest w całości wykorzystany, nie tworzy spójnego systemu. W Polsce brakuje strategicznego dokumentu wyznaczającego długoterminowe cele i kierunki działania dotyczące efektywności energetycznej u odbiorców energii³⁸. 

W ostatnich latach zdecydowanie więcej środków przeznacza się na inwestycje poprawiające efektywność energetyczną – przede wszystkim dzięki programom NFOŚiGW oraz wsparciu funduszy unijnych. Dlatego nie można zaakceptować faktu, że brakuje informacji o przedsięwzięciach najbardziej efektywnych kosztowo³⁹. Taka wiedza ma kluczowe znaczenie, również w dyskusjach na temat priorytetów dla polityki spójności w latach 2014-2020⁴⁰. W Polsce wciąż nie docenia się roli regulacji prawnych i rozwiązań fiskalnych. Niewiele uwagi poświęca się ulgom i subwencjom dla produktów efektywnych energetycznie, a także dobrowolnym porozumieniom i akcjom edukacyjnym. Blokuje się w ten sposób indywidualną inicjatywę. System wsparcia zdominowały mechanizmy dofinansowania celowego, a planowane na 2013 r. pełne wdrożenie systemu (rynkowego) białych certyfikatów jest zagrożone⁴¹.

Dostępne instrumenty poprawy efektywności energetycznej w Polsce nie obejmują wszystkich grup odbiorców końcowych. Dotyczy to przede wszystkim sektora gospodarstw domowych, które odpowiadają za 30 proc. krajowego zużycia energii finalnej. Indywidualni użytkownicy mają utrudniony dostęp do funduszy pomocowych, które skierowane są do innych beneficjentów – spółdzielni, wspólnot, administracji publicznej. Nie mogą też korzystać z ulg i zwolnień z podatków na urządzenia i usługi o wysokiej efektywności energetycznej, ponieważ nie ma takich instrumentów. Mieszkańcy muszą jednocześnie zmagać się ze skomplikowanym systemem rozliczania kosztów energii i mało czytelnymi rachunkami za energię. Brak bieżącej kontroli zużycia energii elektrycznej i wysoki udział opłaty stałej w jej koszcie nie motywuje obywateli do oszczędzania energii i poprawy efektywności jej użytkowania. Warto zwrócić uwagę, że brakuje rozwiązań typu regulacyjnego: minimalnych wymogów dotyczących efektywności energetycznej budynków i urządzeń zużywających energię. To obszar dużego potencjału dla poprawy efektywności energetycznej, zwłaszcza, jeśli mówimy o sprzęcie gospodarstwa domowego. Inne zaniedbania systemu wsparcia dla efektywności energetycznej u odbiorców końcowych dotyczą systemów inteligentnego wsparcia zarządzania energią, ekoetykietowania urządzeń czy chociażby ochrony wrażliwych odbiorców energii. 

Sektor publiczny jest kolejnym, którego potencjał efektywnego korzystania z energii nie jest wykorzystywany w wystarczającym stopniu. Poza stwierdzeniem o wzorcowej roli sektora publicznego⁴² nie ma zapisów prawnych, które obligowałyby do podjęcia działań. W prawie polskim brakuje określenia wiążącego, określającego ilościowy cel oszczędności energii dla sektora publicznego⁴³; nie ma również obowiązku przeprowadzania zielonych zamówień publicznych i uwzględniania w przetargach – poza kryteriami kosztowymi – kryteriów ekologicznych np. efektywności energetycznej. Administracja publiczna i jednostki jej podległe – szkoły, obiekty sportowe, inne, mogą co prawda ubiegać się o dofinansowanie projektów termomodernizacyjnych, ale to jedyny dostępny im instrument wsparcia. 

W projekcie Drugiego Krajowego Planu Działań dotyczącego efektywności energetycznej uwzględnia się mechanizmy wsparcia w sektorze transportu – planowane po 2012 r. Dotyczą one pomocy finansowej w zadaniach obejmujących zarządzanie ruchem, wymianę floty komunikacji miejskiej czy promocję ekojazdy. Są to cenne instrumenty, ale nie wykorzystują w pełni potencjału poprawy efektywności energetycznej. 

Warto zwrócić uwagę, iż zużycie energii w transporcie rośnie systematycznie. W latach 2000-2010 o 64%, natomiast emisja gazów cieplarnianych z tego powodu o blisko 57% ⁴⁴. Temu sektorowi należy poświęcić zdecydowanie więcej uwagi – wprowadzić instrumenty umożliwiające rozwój transportu kolejowego i publicznego, poprawę jego konkurencyjności w stosunku do samochodowego i lotniczego, a także wykorzystanie planowania przestrzennego do ograniczania potrzeb transportowych – tzw. zarządzanie popytem. Brakuje też mechanizmów wsparcia efektywności energetycznej transportu indywidualnego. 

W projekcie Drugiego Krajowego Planu Działań dotyczącego efektywności energetycznej pojawiły się co prawda kampanie informacyjno-edukacyjne, ale zabrakło podstaw tworzenia systemu powszechnej edukacji poświęconego poprawie efektywności energetycznej. Systemu, który mógłby objąć wszystkie grupy użytkowników energii. Nie ma również mowy o wsparciu dla badań i rozwoju.

Analiza instrumentów efektywności energetycznej końcowego wykorzystania energii pokazuje, że w Polsce jest jeszcze wiele do zrobienia. Konieczne jest podjęcie działań prowadzących do powstania spójnego oraz stałego systemu wsparcia, który objąłby wszystkich odbiorców energii. Powinien on uwzględniać nowe narzędzia – regulacje prawne i instrumenty fiskalne, a także lepiej wykorzystywać możliwości już istniejących np. ułatwienie możliwości korzystania z funduszy indywidualnym gospodarstwom.

PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE

Polska, podobnie jak inne kraje, stoi przed wyzwaniem transformacji – gospodarką niskoemisyjną. Efektywność energetyczna podczas wytwarzania, przesyłania i użycia energii powinna stanowić priorytet działań w kolejnych latach realizowanych przez polskie społeczeństwo, przedsiębiorstwa i sektor publiczny. Ambitną politykę wsparcia efektywności energetycznej uzasadniają też względy bezpieczeństwa energetycznego oraz konkurencyjności.  

Z analizowanych w opracowaniu danych wynikają następujące rekomendacje: 

• „Należy stworzyć strategiczny rządowy dokument, który w sposób kompleksowy wyznaczałby wizję, długoterminowe cele i kierunki działania w zakresie efektywności energetycznej u odbiorców energii oraz promował narzędzia i działania najbardziej efektywne kosztowo. Strategii tej powinny zostać podporządkowane działania i decyzje na zasadzie horyzontalnej – wszystkie ministerstwa, podległe im jednostki oraz inne podmioty winny promować ideę efektywności energetycznej, bo wszyscy mają w tym interes, również finansowy. Strategia powinna uwzględniać konieczność pilnego podjęcia działań poprawiających efektywność energetyczną m. in. w gospodarstwach domowych, transporcie, budownictwie, sektorze publicznym. Być może celowym byłoby powołanie zespołu doradców lub stanowiska pełnomocnika rządu ds. efektywności energetycznej, który nadzorowałby opracowanie dokumentu.  
• Należy prowadzić szeroko zakrojoną politykę informacyjną o efektywności energetycznej skierowaną do przedsiębiorstw, administracji publicznej oraz obywateli uwzględniającą najnowsze tendencje unijne dotyczące efektywności energetycznej. Politykę tę należy ukierunkować na wykorzystanie istniejącego w polskiej gospodarce potencjału efektywności energetycznej, stymulowanie innowacyjności, rozwoju i tworzeniu miejsc pracy; i nie pozostawiać tych działań na ostatnią chwilę.  
• Konieczne jest prowadzenie stałego monitoringu przedsięwzięć obejmujących poprawę efektywności energetycznej, aby oceniać ich skuteczność oraz promować najlepsze przykłady. Granty, kredyty i inne formy dofinansowania przedsięwzięć powinny uwzględniać kwestie efektywności energetycznej. Kwestia efektywności energetycznej winna być również ważnym kryterium uwzględnianym przy udzielaniu zamówień publicznych. 
• Dodatkową propozycją jest stworzenie platformy komunikacji między rządem a społeczeństwem, która mogłaby pełnić dwojaką funkcję. Po pierwsze pozwoliłaby szybko reagować na inicjatywy przychodzące z rynku i tworzyć odpowiednie warunki prawno-regulacyjne sprzyjające takim inicjatywom. Przykładem może być ESCO. Po drugie, już na etapie inicjacji procesów, rząd – z wykorzystaniem platformy – mógłby poddawać konsultacjom społecznym pomysły oraz dokumenty i zbierać opinie na temat np. nowych unijnych dyrektyw czy rozporządzeń. Dzięki platformie, która częściowo mogłaby mieć charakter wirtualny – strona internetowa Ministerstwa Gospodarki – opinie i stanowiska przedkładane przez polski rząd miałyby większy mandat społeczny. Podobne rozwiązania i sposób konsultacji ze społeczeństwem z powodzeniem funkcjonują w innych krajach. 
• Autorzy opracowania są zwolennikami jasnych regulacji i uproszczonych procedur ich stosowania. Za nadrzędną uznają potrzebę stabilności regulacyjnej, kluczowej z punktu widzenia przedsiębiorców i indywidualnych odbiorców energii.
• Kryzys ekonomiczny i finansowy jest szansą na zmianę zachowań, sposobu funkcjonowania firm i instytucji publicznych. Promocja efektywności energetycznej w długofalowej perspektywie promuje też oszczędność pieniędzy, innowacyjność, miejsca pracy np. dzięki termomodernizacji; a także – co równie ważne – poprawia komfort życia.

Autorzy: Aleksandra Arcipowska, Agnieszka Tomaszewska

Opieka merytoryczna: dr Andrzej Kassenberg

Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju

36. www.aid-ee.org.

37. W analizie wykorzystano wyniki warsztatów konsultacyjnych w sprawie projektu Drugiego Krajowego Planu Działań dotyczącego efektywności energetycznej dla Polski organizowanych przez Instytut na rzecz Ekorozwoju 19 października 2011 roku.

38. Takiego zadania nie spełnia ani Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku, ani Drugi Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej.

39. Brak wiedzy o efektach rozwiązań proefektywnościowych jest widoczny m.in. w projekcie Drugiego Krajowego Planu Działań dotyczącego efektywności energetycznej. To ten element budził najwięcej kontrowersji podczas warsztatów konsultacyjnych na temat projektu Drugiego Krajowego Planu Działań dotyczącego efektywności energetycznej dla Polski zorganizowanych przez Instytut na rzecz Ekorozwoju 19 października 2011 roku.

40. Obecnie na arenie europejskiej dyskutowane są priorytety finansowe polityki spójności na lata 2014-2020. 

41. Co wynika z opóźnień w przygotowaniu rozporządzeń wykonawczych oraz krótkiego obowiązywania systemu białych certyfikatów, czyli 2013-2016.

42. Wzorcowa rola sektora publicznego w poprawie efektywności energetycznej ujęta jest nie tylko w treści ustawy o efektywności energetycznej, lecz także stanowi centralny punkt polityki proefektywnościowej Unii Europejskiej.

43. Wyliczenia ekspertów z Fundacji na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii wskazują, że coroczny wzrost efektywności energetycznej w sektorze publicznym o jeden proc. kosztowałby budżet państwa od 219 do 694 milionów zł w zależności od tego, czy administracja zdecydowałaby się na kosztowne inwestycje np. termomodernizację czy jedynie na drobne zmiany. Efektywność energetyczną w gminach można zwiększyć o 5-10 proc. bez żadnych lub nieznacznych kosztów - zmiana nawyków czy wymiana oświetlenia na energooszczędne itp.

44. Rocznik Statystyczny Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2011