Odpowiedzialność za bezpieczeństwo jądrowe i kontrola państwowa w tym zakresie

Budowa elektrowni jądrowych ze względu na zabezpieczenia przed proliferacją i bezpieczeństwo jądrowe wymaga kontroli państwa – instrumentów prawnych i organizacji. W Polsce istnieją obecnie: akty prawne, kompleksowe, zgodne z zaleceniami organizacji międzynarodowych, organizacja dozoru jądrowego – sprawna, mocno osadzona w administracji państwa, wykwalifikowany personel dozoru, wystarczający na bieżące potrzeby, ale niewystarczający w przypadku powrotu do programu energetyki jądrowej.

Różnica między elektrownią jądrową a innymi źródłami wytwarzania energii elektrycznej polega na tym, że:

• elektrownia jądrowa wykorzystuje paliwo jądrowe,
  które wymaga zabezpieczenia przed wykorzystaniem
  niezgodnym z przeznaczeniem, np. w sposób łamiący
  zasady nieproliferacji (reżimu zapobiegania
  rozprzestrzenianiu broni jądrowej),
  
• reżim zabezpieczeń przed proliferacją ma zasięg globalny,
  
• odpowiedzialność za nieproliferację spoczywa na
  rządach państw,
  
• realizacja odpowiedzialności za zabezpieczenia przed
  proliferacją i bezpieczeństwo jądrowe wymaga kontroli
  państwa.

W kraju wykorzystującym energię jądrową musi zatem istnieć organ państwowy – niezależny od wykonujących kontrolowaną działalność – wyposażony w odpowiednie uprawnienia, wykwalifikowany i fachowy personel oraz odpowiednie środki finansowe i techniczne.

Musi również istnieć system aktów prawnych i wynikających z nich regulacji określających szczegółowo wymagania dotyczące wykorzystania energii atomowej.

W tym zakresie Polska jest stroną szeregu międzynarodowych umów i konwencji, na przykład:

• Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT),
  
• Konwencji o ochronie fizycznej materiałów jądrowych,
  
• Konwencji bezpieczeństwa jądrowego,
  
• Konwencji o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej,
  
• Konwencji o pomocy w przypadku awarii jądrowej,
  
• Wspólnej konwencji bezpieczeństwa w postępowaniu z wypalonym paliwem jądrowym i bezpieczeństwa postępowaniu z odpadami promieniotwórczymi,
  
• Konwencji wiedeńskiej o odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe.

Podstawą prawa krajowego w tym zakresie jest ustawa z 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe, a także przepisy szeregu innych ustaw. Np. ustawa o działach administracji państwowej zapewnia oddzielenie funkcji promocyjnych od nadzorczych w ten sposób, że do Ministra Gospodarki należą sprawy promocji i wykorzystania energii atomowej na potrzeby społeczno-gospodarcze kraju, natomiast państwowy nadzór z punktu widzenia bezpieczeństwa jądrowego, zabezpieczeń i ochrony radiologicznej sprawuje Prezes Państwowej Agencji Atomistyki, na podstawie ustawy Prawo atomowe i przepisów wykonawczych do tej ustawy. Ta ostatnia reguluje następujące zagadnienia:

• zezwolenia w zakresie bezpieczeństwa jądrowego
  i ochrony radiologicznej,
  
• bezpieczeństwo jądrowe i ochrona radiologiczna oraz ochrona zdrowia pracowników,
  
• obiekty jądrowe,
  
• materiały jądrowe,
  
• źródła promieniowania jonizującego,
  
• odpady promieniotwórcze i wypalone paliwo jądrowe,
  
• nadzór i kontrola w zakresie przestrzegania warunków bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej,
  
• ocena sytuacji radiacyjnej kraju,
  
• postępowanie w przypadku zdarzeń radiacyjnych,
  
• odpowiedzialność cywilna za szkody jądrowe,
  
• obowiązki i uprawnienia Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki.

Ustawa Prawo atomowe oraz akty wykonawcze do
niej nie regulują natomiast:

• wymagań lokalizacyjnych elektrowni jądrowej,
  
• wymagań technicznych czy organizacyjnych, jakie powinny
  być wypełnione podczas budowy i eksploatacji
  elektrowni jądrowej.

Te ostatnie uregulowane są w dokumentach MAEA
– rozważenia wymaga sprawa odpowiedniego uwzględnienia ich w prawie krajowym.

Uregulowania wymagają również uprawnienia do zajmowania stanowisk istotnych dla bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej (bj i or) w elektrowni jądrowej, podobnie jak to obecnie ma miejsce w odniesieniu do stanowisk przy obsłudze akceleratorów, reaktorów badawczych i przechowalników wypalonego paliwa.

Inną istotną różnicą pomiędzy elektrownią jądrową a innymi źródłami wytwarzania energii elektrycznej jest to, iż procesowi rozszczepienia jąder atomu uranu w reaktorze towarzyszy promieniowanie jonizujące i powstają w nim substancje promieniotwórcze. Dzięki zastosowanym w elektrowniach jądrowych rozwiązaniom technicznym, w tym przede wszystkim wielowarstwowemu systemowi barier oddzielających źródła promieniowania od otoczenia, podczas normalnej eksploatacji elektrownia jądrowa praktycznie nie powoduje żadnego zagrożenia promieniowaniem dla jej personelu, a tym bardziej dla ludności i środowiska.

Także w przypadku awarii rozwiązania technologiczne, zastosowane w eksploatowanych obecnie na świecie typach reaktorów, wśród których dominują reaktory wodne ciśnieniowe (PWR i WWER) i wodne wrzące (BWR) oraz ciężkowodne (Candu), pozwalają na skuteczne przeciwdziałanie rozwojowi sytuacji w kierunku powstania uwolnień substancji promieniotwórczych do środowiska. Prawdopodobieństwo powstania takich uwolnień przy zastosowaniu wymienionych typów reaktorów jest znikomo małe. Jednak osiągnięcie takiego stanu wymaga stosowania na wszystkich etapach – projektowania, budowy,
rozruchu, eksploatacji, a później likwidacji elektrowni jądrowej – przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i utrzymywania specyficznego nastawienia kierownictwa i personelu wszystkich stron zaangażowanych w te procesy, określanego kulturą bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo jest rozumiane obecnie jako zabezpieczenie ludzi i środowiska przed ryzykiem związanym z promieniowaniem oraz jako rozwiązania zapewniające bezpieczny stan obiektów i urządzeń oraz bezpieczny sposób prowadzenia działalności, które mogą potencjalnie spowodować zagrożenie promieniowaniem. W tym sensie rozróżnić można bezpieczeństwo obiektów jądrowych, bezpieczeństwo radiacyjne – dotyczące zastosowań źródeł promieniowania, bezpieczeństwo transportu materiałów promieniotwórczych oraz bezpieczeństwo postępowania z odpadami promieniotwórczymi. Pojęcie bezpieczeństwa obejmuje ryzyka związane zarówno z sytuacjami normalnymi jak i awaryjnymi, określanymi jako zdarzenia radiacyjne.

Cel fundamentalny bezpieczeństwa – zabezpieczenie ludzi przed szkodliwymi skutkami narażenia na promieniowanie jonizujące – musi być osiągnięty bez nieuzasadnionych ograniczeń w eksploatacji obiektów i urządzeń lub w prowadzeniu działalności mogących powodować narażenie. Poziom bezpieczeństwa powinien być najwyższy z możliwych do osiągnięcia przy istniejących ograniczeniach (przy społecznie akceptowalnych kosztach zmniejszenia zagrożenia).

Środki stosowane do osiągnięcia wyżej sformułowanego celu to:

1)kontrola poziomu narażenia ludzi na promieniowanie i kontrola uwolnień substancji promieniotwórczych do środowiska,

2) ograniczanie prawdopodobieństwa zdarzeń, które mogą prowadzić do utraty kontroli nad rdzeniem reaktora jądrowego i zachodzącą w tym rdzeniu reakcją łańcuchową rozszczepienia, lub nad innym źródłem promieniotwórczym lub jakimkolwiek innym źródłem promieniowania jonizującego,

3) ograniczanie skutków takich zdarzeń, jeśli jednak wystąpiły pomimo zastosowanych środków zapobiegawczych.

autor Maciej Jurkowski