Zasady uznawania uprawnień i kwalifikacji zawodowych w krajach UE

Unia Europejska opiera się na czterech podstawowych zasadach tworzących wspólny rynek:
• swobodzie przepływu towarów,
• swobodzie przepływu pracowników,
• swobodzie świadczenia usług i prowadzenia działalności gospodarczej,
• swobodzie przepływu kapitału.

Zgodnie z Traktatem o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (art. 12) w krajach Unii Europejskiej zakazana jest dyskryminacja ze względu na obywatelstwo. Zasada ta, inaczej zwana nakazem traktowania narodowego oznacza, że ograniczenia działalności cudzoziemców - obywateli innych państw Unii, możliwe są tylko wtedy, gdy w taki sam sposób dotyczą krajowców. Co więcej, niezgodne z prawem Unii są takie ograniczenia, które wprawdzie dotyczą zarówno krajowców jak i obcokrajowców, lecz dla tych drugich mogą być bardziej trudne do spełnienia. Na przykład, wymóg należenia do lokalnej izby rzemieślniczej jest ponad miarę uciążliwy, jeżeli obcokrajowiec zamierza tylko przez krótki czas prowadzić swoją działalność na terenie drugiego państwa. Natomiast, gdy obcokrajowiec osiedli się w danym kraju, to wymóg tego typu powinien spełnić.

Swoboda przepływu pracowników stanowi jedną z podstawowych wolności obywatelskich uznanych w UE. Wymaganiem nieodzownym swobody przepływu kadr są przejrzyste zasady wzajemnego uznawania wykształcenia, dyplomów i kwalifikacji. Zagadnienie to jest szczególnie ważne wobec coraz większej liczby ludzi zdobywających wykształcenie w szkołach i ośrodkach akademickich w całej Europie oraz aktualnej sytuacji, w której pracownicy migrują z jednych krajów do innych, w celu znalezienia pracy lub lepszych warunków zatrudnienia.

Podstawowe kwestie uznawania kwalifikacji zawodowych zostały uregulowane przez państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej Decyzją nr 85/368 z 16 lipca 1985 roku w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych. Na podstawie tego uregulowania ustalono, że na wniosek państw członkowskich lub właściwych organizacji pracodawców i pracowników na szczeblu Wspólnoty zostają wyselekcjonowane zawody lub grupy zawodów, dla których sporządza się zestawienia wzajemnie uzgodnionych opisów poszczególnych zawodów oraz dopasowuje się kwalifikacje uzyskane w wyniku kształcenia zawodowego i uznawane w różnych państwach członkowskich. Pozwoliło to na uzyskanie informacji o poziomie szkolenia, tytułach i kwalifikacjach zawodowych, organizacjach i instytucjach mających za zadanie prowadzenie szkolenia zawodowego, a także organizacjach właściwych do wydawania oraz formalnego uznawania dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających odbycie szkolenia zawodowego w poszczególnych krajach Unii.

Zawody regulowane

Niektóre zawody wymagają zdobycia odpowiednich kwalifikacji, potwierdzonych dyplomem lub certyfikatem. Nieuznawanie osiągniętych kwalifikacji byłoby przejawem dyskryminacji na tle narodowym, co jest sprzeczne z prawem Unii.

Zawód jest regulowany, jeżeli podjęcie lub wykonywanie pracy w tym zawodzie w danym państwie członkowskim jest uzależnione od posiadania odpowiednich kwalifikacji (np. dyplomu, tytułu zawodowego, poświadczonego okresu doświadczenia zawodowego, egzaminu państwowego i/lub zawodowego).

Unia Europejska wydała szereg dyrektyw na temat wzajemnej uznawalności kwalifikacji zawodowych. W tej dziedzinie podstawowe są dyrektywy 89/48/EEC, 92/51/EEC oraz 99/42/EC. Wspomniane akty określają poziomy kwalifikacji oraz definiują, jakiego typu szkolenie jest konieczne dla danego poziomu kwalifikacji. Wskazane powyżej dyrektywy są regulacjami ogólnymi i mają zastosowanie do wszystkich zawodów z wyjątkiem ośmiu uregulowanych odrębnie. Są to zawody: lekarza, pielęgniarki, położnej, aptekarza, dentysty, weterynarza, prawnika i architekta. W zakresie tych zawodów obowiązują tzw. dyrektywy sektorowe, które określają szczegółowo tryb występowania o uznanie kwalifikacji, gdy zawód, który chcemy wykonywać jest zawodem regulowanym, to znaczy wymagającym specjalnych kwalifikacji.

Procedura uznawania kwalifikacji

Kwalifikacje zawodowe nie są uznawane automatycznie. Wniosek o ich uznanie musi być skierowany do właściwego urzędu kraju, w którym dana osoba zamierza wykonywać zawód. Wniosek może dotyczyć tylko jednego określonego zawodu. Nie ma natomiast przeszkód dla złożenia kilku wniosków w różnych krajach, bądź kilku wniosków w celu uznania różnych kwalifikacji zawodowych.

Osoba składająca wniosek musi być w pełni uprawniona do wykonywania zawodu w kraju, w którym swoje kwalifikacje zawodowe osiągnęła. Jeżeli władze danego kraju uznają, że przebyte kursy i szkolenia znacząco odbiegają poziomem od kryteriów stosowanych lokalnie, uznanie może nastąpić pod warunkiem spełnienia dodatkowych warunków. Tymi dodatkowymi wymaganiami mogą być: żądanie wykazania się praktyką w wykonywaniu zawodu w kraju dotychczasowego zamieszkania lub przejście dodatkowego testu umiejętności, czy też poddanie się okresowi próbnemu (odbycie stażu adaptacyjnego) w kraju goszczącym. Na ogół wybór pomiędzy tymi formami zależy od starającego się o uznanie swoich kwalifikacji.

Jeżeli władze kraju goszczącego odmówią uznania kwalifikacji, aplikantowi przysługuje odwołanie zgodnie z zasadami prawa administracyjnego danego kraju.

Kryterium posługiwania się językiem kraju goszczącego może być stosowane wyłącznie wtedy, gdy wymaga tego natura zawodu (np. prawnik) oraz tylko w stopniu, który jest konieczny dla prawidłowego wykonywania zawodu. W niektórych przypadkach wymagana może być znajomość języka fachowego i umiejętność komunikowania się na podstawowym poziomie. Natomiast władze mogą zażądać
tłumaczenia na język urzędowy danego kraju przedstawianych dokumentów, a także tłumaczenia dokonanego przez tłumacza przysięgłego1).

Decyzje w sprawie uznania kwalifikacji powinny być podjęte w ciągu 4 miesięcy od otrzymania kompletnego wniosku. Władze uprawnione są także do pobierania opłat za uznanie kwalifikacji.

Zasady uznawania kwalifikacji dotyczą wszystkich krajów Unii Europejskiej oraz Norwegii, Islandii i Lichtensteinu. We wszystkich tych państwach mogą zostać uznane osiągnięte kwalifikacje, z zastrzeżeniem, że w razie potrzeby procedura
musi zostać przeprowadzona w każdym kraju oddzielnie. Nie ma, więc możliwości uznania kwalifikacji na terenie całej Unii.

Złożyć wniosek o uznanie kwalifikacji w ramach omawianej procedury może tylko obywatel jednego z państw Unii oraz Norwegii, Islandii i Lichtensteinu. Regulacje unijne nie dotyczą więc obywateli państw spoza Unii, np. Szwajcarii, USA, Japonii.

Uznawanie kwalifikacji w świetle prawa europejskiego

Wzajemne uznawanie kwalifikacji, świadectw i dyplomów wewnątrz UE jest konieczne:
• do podejmowania lub kontynuacji studiów
• do podejmowania pracy w wyuczonym zawodzie
• przy uruchomianiu własnej firmy i działalności w ramach
własnego przedsiębiorstwa w kraju innym niż ten, w którym uzyskano dyplom lub kwalifikacje zawodowe.

Pod pojęciem dyplomu określa się dyplomy, świadectwa i inne dokumenty potwierdzające formalne kwalifikacje i stwierdzające ukończenie studiów lub kursu na poziomie wyższym, który trwał przynajmniej trzy lata. Z dokumentu musi wynikać, że dana osoba posiada kwalifikacje zawodowe do podjęcia i wykonywania określonego zawodu.

Podstawę prawną tzw. uznawalności stanowi traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej i zapisy dotyczące swobodnego przepływu osób, usług i kapitału, a w szczególności regulacje zawarte w następujących dyrektywach:
• Dyrektywa Rady (89/48/EWG) dotycząca ogólnego systemu uznawania dyplomów szkół wyższych, przyznanych na zakończenie przynajmniej trzyletniego kształcenia i doskonalenia zawodowego
• Dyrektywa Rady (92/51/EWG) w sprawie drugiego ogólnego systemu uznawania kształcenia i doskonalenia zawodowego, uzupełniająca poprzednią

• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (1999/42/WE) ustanawiająca procedurę uznawania kwalifikacji w zakresie działalności zawodowej objętych dyrektywami o liberalizacji i środkach przejściowych oraz uzupełniająca ogólne zasady uznawania kwalifikacji
• Dyrektywa nr 2002/0061 z 2001 r., opracowana na podstawie decyzji Rady Europejskiej pt. „Nowe europejskie rynki pracy otwarte dla wszystkich z dostępem dla wszystkich” zobowiązuje wszystkie kraje członkowskie do wprowadzenia ujednoliconego systemu uznawania kwalifikacji w określonych zawodach w terminie do 2005 r.
• tzw. dyrektywy „przejściowe” dotyczące podejmowania i wykonywania działalności w dziedzinie handlu, przemysłu i rzemiosła (głównie na podstawie doświadczenia zawodowego)
– zastąpione Dyrektywą 1999/42/WE
• tzw. dyrektywy „sektorowe” dla niektórych zawodów, jak np.: lekarz, lekarz stomatolog, pielęgniarka, położna, farmaceuta, lekarz weterynarii, architekt. Przykładem jest Dyrektywa nr 93/16 dotycząca uznania dyplomów i świadectw stwierdzających kwalifikacje zawodowe lekarzy. Kompleksową regulację systemu uznawania kwalifikacji w tym zakresie zawiera Dyrektywa Parlament Europejskiego
i Rady nr 2005/36/WE z dnia 7 września 2005 r.
• Dyrektywa nr 85/384/EWG o wzajemnym uznawaniu kwalifikacji zawodowych w dziedzinie architektury. Postanowienia tej Dyrektywy zostały wdrożone do prawa polskiego ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa i urbanistów (Dz. U. Nr 5 z 2001 r., poz. 42. W wyniku tej ustawy oraz odpowiednich przepisów wykonawczych, Polska Izba Inżynierów Budownictwa uzyskała uprawnienia do uznawania w grupie zawodów regulowanych kwalifikacji cudzoziemców do pełnienia samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie.

Generalnie ustalono, że uznawanie kwalifikacji opiera się na zasadzie wzajemnego zaufania i porównywalności wykształcenia. Nie wymaga to harmonizacji procesów kształcenia, natomiast przyjęte w UE zasady uznawania kwalifikacji zawodowych zakładają, że kształcenie i szkolenie musi odbywać się na terytorium Wspólnoty lub też zainteresowany musi mieć potwierdzoną trzyletnią praktykę w państwie członkowskim, które uznało dyplom wydany w kraju trzecim.

Konwencja lizbońska

Polska jest sygnatariuszem konwencji Rady Europy i UNESCO o uznawaniu kwalifikacji związanych z uzyskaniem wykształcenia wyższego w regionie Europy, zawartej 11 kwietnia 1997 roku w Lizbonie, zwanej w skrócie „konwencją lizbońską o uznawaniu”. Konwencja lizbońska, którą sygnowało 41 krajów, nakłada obowiązek dokonywania na wniosek osób zainteresowanych sprawiedliwej oceny posiadanych przez nich kwalifikacji, świadectw, dyplomów i stopni zdobytych w innym kraju, przy czym, że termin „sprawiedliwy” oznacza nie tylko brak jakichkolwiek przejawów dyskryminacji w stosunku do wnioskodawców, lecz także obowiązek jasnych i przejrzystych procedur oraz podejmowania decyzji odnośnie oceny i uznawania kwalifikacji zagranicznych w tzw. rozsądnym przedziale czasowym. W większości krajów, w tym w Polsce, przyjmuje się tu okres wynoszący nie więcej niż 4 miesiące od momentu dostarczenia przez wnioskodawcę kompletu dokumentów wymaganych do podjęcia decyzji.
W konwencji lizbońskiej zawarto praktyczne zapisy dotyczące celów działania i zadań dla krajowych ośrodków informacji nt. systemów edukacji oraz uznawalności wykształcenia. W Polsce jest nim Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej BUWIWM (www.buwiwm.edu.pl), które również opiniuje równoważność dokumentów w przypadkach wątpliwości związanych ze statusem i uprawnieniami jednostki nadającej stopień za granicą lub wzorem samego dokumentu. Biuro pełni rolę krajowego centrum informacji NARIC (Network of National Academic Recognition Information Centres) i współpracuje ściśle z podobnymi ośrodkami w krajach UE oraz UNESCO.

Od chwili przyjęcia Polski do struktur Unii BUWIWM pełnił funkcję informacyjnego punktu kontaktowego w sprawach związanych z uznawalnością kwalifikacji zawodowych (Contact point for professional recognition) oraz ENIC (European Network of Information Centres), www.enic-naric.net.

Zasady uznawania dyplomów obywateli polskich w państwach UE

W regulacjach UE dotyczących tzw. uznawalności należy rozróżniać uznawanie dyplomów i kwalifikacji dla celów akademickich oraz dla celów zawodowych.