Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA)

Informacja państwa o stanie zadeklarowanych materiałów jądrowych znajdujących się w określonych lokalizacjach, określanych mianem punktów strategicznych, stanowi punkt wyjściowy działalności weryfikacyjnej Agencji. Inspektorzy Agencji mają w procesie weryfikacyjnym dostęp jedynie do punktów strategicznych w danej instalacji jądrowego cyklu paliwowego. Państwa mają obowiązek prowadzenia rachunkowej ewidencji stanu i ruchu zadeklarowanych materiałów jądrowych w ramach tzw. Krajowego Systemu Ewidencji i Kontroli. Zapisy tej ewidencji są przedmiotem prac weryfikacyjnych inspektorów Agencji, którzy mają jednak prawo dokonywania własnych pomiarów i obserwacji (kamery).

Ten system weryfikacji, w warunkach różnych formalnych oraz budżetowych ograniczeń, w dużym stopniu polegał na kontroli zapisów Krajowych Systemów Ewidencji i Kontroli. W praktyce oznaczało to, że inspektorzy kontrolowali stan materiałów jedynie w miejscach zadeklarowanych przez państwo w zawieranej z Agencją umowie. To podejście, zawierające elementy ograniczenia intensywności czynności weryfikacyjnych, pod hasłem ograniczania zbędnej wścibskości, wynikało w części z chęci strzeżenia tajemnicy przemysłowej w zakresie technologii, będących przedmiotem działań weryfikacyjnych, a w części z krytycznego nastawienia krajów nieposiadających broni atomowej wobec mocarstw atomowych, których instalacje jądrowe nie podlegały międzynarodowej weryfikacji.

Skutki tych ograniczeń dały o sobie znać w ujawnionym złamaniu zobowiązań podjętych w ramach NPT przez:

• Irak – który w końcu lat 80. zainicjował trzy projekty izotopowego wzbogacania uranu,
• DPRK – która na przełomie lat 80. i 90. tajnie dokonała przerobu paliwa wypalonego w reaktorze badawczym i wydzieliła pewną ilość plutonu.

W świetle tych doświadczeń Rada Zarządzających Agencji uchwaliła w 1997 roku tzw. Dodatkowy Protokół do umowy o zabezpieczeniach:

• potwierdzający prawo Agencji do przeprowadzania specjalnych inspekcji gdziekolwiek na terenie kraju, włączając inne, poza wyznaczonymi punktami strategicznymi, oddziały instalacji jądrowych bądź inne obiekty na terenie instytutów badawczych czy zakładów przemysłowych, jeśli okaże się to konieczne dla weryfikacji kompletności przekazanej Agencji informacji o stanie materiałów jądrowych,
• przyznający Agencji prawo, przy przygotowywaniu specjalnych inspekcji na terenie kontrolowanego kraju, do korzystania z dostępnych (media) informacji wywiadowczych, 
• przyznający Agencji prawo do odwoływania się do Rady Bezpieczeństwa ONZ w przypadku działań państwa blokujących skutecznie działalność weryfikacyjną Agencji, 
• przyznający Agencji prawo pobierania do analizy próbek materiałów środowiskowych na terenie całego kraju w celu weryfikacji prowadzenia niezadeklarowanej działalności nukleonicznej,
• apelujący do krajów członkowskich MAEA o informowanie o ich imporcie i eksporcie materiałów jądrowych oraz wyspecyfikowanych urządzeń.

Rozwój energetyki jądrowej przynoszący rosnącą ilość instalacji reaktorowych, wielkości produkcji i przerobu paliwa jądrowego oraz ilości materiałów rozszczepialnych składowanych w zakładach jądrowego cyklu paliwowego, spowodowały uzupełnianie międzynarodowych działań w zakresie bezpieczeństwa jądrowego, ochrony przed promieniowaniem i zapobieganiu rozprzestrzenianiu broni jądrowej działaniami dla zabezpieczenia materiałów jądrowych (security) przed ich nieautoryzowanym zawładnięciem przez terrorystów czy grupy kryminalne. W tym celu ustanowiona została w 1980 roku Międzynarodowa Konwencja Fizycznej Ochrony Materiałów Jądrowych oraz w 2005 roku Międzynarodowa Konwencja dla Tłumienia Aktów Terroryzmu Jądrowego.

Odbyte 2010 roku w Waszyngtonie oraz w 2012 roku w Seulu międzynarodowe konferencje – spotkanie na szczycie w sprawie bezpieczeństwa jądrowego (Nuclear Security Summits) potwierdziły podstawową odpowiedzialność państw za zapewnienie skutecznego zabezpieczenia materiałów jądrowych i zachęciły do podejmowania szerokiej międzynarodowej współpracy w tym zakresie.

Warto wspomnieć, że Republika Południowej Afryki podejmując w 1991 roku decyzje przystąpienia do NPT poinformowała Agencję, że po 1979 roku wyprodukowała sześć głowic atomowych, które zostały w całości zdemontowane w 1989 roku. Na zaproszenie rządu tego kraju Agencja zweryfikowała prawdziwość informacji o tym demontażu.

Wzrost ilości materiałów jądrowych w krajach członkowskich NPT oraz wzrost intensywności procesu weryfikacji spowodowały, że budżet działalności zabezpieczeń Agencji w liczbach bezwzględnych i względnych rośnie. Wzrósł on z 354 tyś. USD w 1965 roku do 121 mln USD w 2010 roku oraz z 4,5% Budżetu Regularnego w 1965 roku do 35,5% w 1985 roku i 38,2% w 2010 roku.

VIII

Wspieranie wymiany informacji naukowo-technicznej w dziedzinach szeroko pojętej atomistyki stanowi duży dział aktywności MAEA, przewidziany w art. VIII statutu. Spektakularnym otwarciem tej działalności o skali światowej była, wspomniana już, pierwsza Międzynarodowa Konferencja na Temat Pokojowych Zastosowań Energii Atomowej, zorganizowana przez ONZ w Genewie w sierpniu 1955 roku, z około 1500 uczestnikami, którzy przedstawili ponad tysiąc referatów. Otworzyła ona proces odtajniania informacji o badaniach w tej dziedzinie, z wyjątkiem związanych z bronią atomową i wzbogacaniem izotopowym uranu. Wielkość oczekiwań świata w stosunku do tej nowej dziedziny nauki i techniki dobrze ilustruje wypowiedź Winstona Churchilla, że dziedzina ta „będzie niesłabnącą (perennial) fontanną światowego dobrobytu”.

W okresie do 1968 roku ONZ, wraz z powołaną w 1957 roku MAEA, zorganizował trzy kolejne międzynarodowe konferencje poświęcone całej dziedzinie atomistyki. Tematyka później organizowanych już przez MAEA międzynarodowych konferencji była ograniczona do wybranych dziedzin badań czy zastosowań.

W miarę organizowania mniejszych spotkań specjalistów, seminariów i spotkań członków koordynowanych programów badawczych Agencja stawała się uznanym wiatowym wydawcą opracowań rezultatów tych spotkań oraz opracowań przeglądowych, norm i katalogów. W 1962 roku podjęto prace nad stworzeniem międzynarodowego systemu informacji w zakresie rosnącej liczby publikacji w całej dziedzinie pokojowej atomistyki, aby zaspokoić potrzeby krajów o różnym poziomie rozwoju w tej dziedzinie. W maju 1970 roku rozpoczął działalność Międzynarodowy System Informacji Jądrowej (International Nuclear Information System INIS). Zorganizowano zdecentralizowany system przygotowywania i przekazywania Agencji abstraktów całej powstającej przedmiotowej literatury danego kraju przez krajowych oficerów łącznikowych INIS. Centralne biuro INIS rejestruje otrzymane dane, publikuje informacje o nich w swoim INIS Atomidex (dane bibliograficzne i słowa kluczowe) oraz udostępnia elektronicznie użytkownikom abstrakty i, na życzenie, pełne teksty.

W 2010 roku uczestniczyło w systemie 148 krajów i 24 międzynarodowe organizacje. Ocenia się, że obecnie w pełni skomputeryzowany system INIS pokrywa przynajmniej 90% światowego zasobu publikacji w dziedzinie pokojowej atomistyki. Systemy informacji naukowotechnicznej UNESCO i FAO rozwinięto na podstawie doświadczeń INIS.

IX

Specyficzne cechy i zagrożenia, jakie wnosi rozwój zastosowań energii atomowej wymagały utworzenia infrastruktury prawnej i organizacyjnej odpowiadającej tym celom i zagrożeniom. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej odgrywała od początku swej działalności wielką rolę w budowaniu tej infrastruktury, zarówno a poziomie państw, poprzez różne formy doradztwa i pomocy technicznej, jak i na poziomie międzynarodowym. W tym drugim wymiarze Agencja była najczęściej inicjatorem tworzenia elementów tej infrastruktury oraz organizatorem prac nad ich formułowaniem i pełni funkcje wykonawcze w zakresie określonych postanowień międzynarodowych konwencji.

Utworzone do tej pory główne elementy przedmiotowej międzynarodowej infrastruktury prawnej ratyfikowane przez Polskę:

• Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, z dnia 1 lipca 1968 r.
• Konwencja o ochronie fizycznej materiałów jądrowych, z dnia 3 marca 1980 r.
• Konwencja o pomocy w przypadku awarii jądrowej lub zagrożenia radiologicznego, z dnia 26 września 1986 r.
• Konwencja o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej, z dnia 26 września 1986 r.
• Konwencja wiedeńska o odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową, z dnia 21 maja 1963 r.
• Wspólny protokół do stosowania Konwencji wiedeńskiej i Konwencji paryskiej (o odpowiedzialności za szkody jądrowe), z dnia 21 września 1988 r.
• Konwencja bezpieczeństwa jądrowego, z dnia 20 września 1994 r.
• Wspólna konwencja bezpieczeństwa w postępowaniu z wypalonym paliwem jądrowym i bezpieczeństwa w postępowaniu z odpadami promieniotwórczymi, z dnia 5 września 1997 r.
• Międzynarodowa Konwencja w sprawie zwalczania aktów terroryzmu jądrowego, z dnia 13 kwietnia 2005 r.

Artykuł pochodzi z nr 6/2012 internetowego kwartalnika EkoAtom.