Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA)

Od początku lat 90. wzrasta udział tematyki bezpieczeństwa jądrowego.

Z punktu widzenia form udzielanej pomocy technicznej, udział usług ekspertów utrzymuje się na poziomie około 30%, spada udział fundowanych stypendiów z blisko 50 do 30% oraz rośnie wartość dostarczanego sprzętu.

W latach 1972 – 1990 roku utworzono pod auspicjami Agencji Regionalne Porozumienia do Promocji Badań i Zastosowań Technologii Jądrowych w rejonie Azji Ameryki Łacińskiej i Afryki. W ich ramach inicjowane były konkretne projekty, jak optymalne wykorzystywanie reaktorów doświadczalnych, poszukiwanie nowych odmian produktów rolnych, do których realizacji włączały się kraje zaawansowane w tych dziedzinach.

W 1964 roku rozwinięto unikalną formę pomocy technicznej przez utworzenie w Trieście, we współpracy z rządem Włoch, Międzynarodowego Centrum Fizyki Teoretycznej. W dużym stopniu dzięki kierowaniu Centrum przez prof. Abdusa Salama, wybitnego pakistańskiego fizyka, laureata Nagrody Nobla, stało się ono miejscem spotkań i współpracy w różnych formach (kursy szkoleniowe, konferencje i seminaria, udział w krótkookresowych spotkaniach grup roboczych) naukowców z krajów rozwiniętych i rozwijających się. W latach 90. uczestniczyło rocznie w tej współpracy około 4 tys. uczonych, w tym 40 laureatów Nobla. W 1995 roku organizację centrum przejęło UNESCO, rozszerzając jego zakres tematyczny na inne dziedziny nauki.

IV

Zadania dotyczące głównych działań Agencji wiążą się z pierwszym z dwu głównych postrzeganych zagrożeń płynących z rozwoju energetyki jądrowej, jak:

• niekontrolowane rozprzestrzenianie promieniowania jądrowego,
• niekontrolowane rozprzestrzenianie broni jądrowej.

Mówiąc bardziej szczegółowo pierwsza dziedzina obejmuje zagadnienia:

• bezpieczeństwa jądrowego instalacji jądrowego cyklu paliwowego,
• bezpieczeństwa radiologicznego (radiation safety) obejmującego stosowanie promieniowania jonizującego w medycynie, przemyśle i w różnych dziedzinach badań,
• bezpieczeństwa gospodarki odpadami promieniotwórczymi.

W latach 1970 – 1975, kiedy na świecie podejmowano rocznie budowę 25 – 35 reaktorów energetycznych (bloków jądrowych ) drastycznie wzrosło zapotrzebowanie na usługi doradztwa i oceny w zakresie bezpieczeństwa jądrowego. Rychło ujawniła się niezbędność jednolitego podejścia w tych sprawach.

Bezpośrednią przyczyną podjęcia realizacji tego podejścia było doświadczenie Agencji w doradztwie Republice Korei w sprawach bezpieczeństwa elektrowni jądrowej KORI-1. Kontrakt zawarty w 1969 roku z firmą Westinghouse zakładał, że wymagania co do bezpieczeństwa jądrowego tej elektrowni będą identyczne z występującymi w elektrowni jądrowej Kewaunee Plant w USA, której budowę firma Westinghouse, według takiego samego projektu, rozpoczęła w roku 1968. Po 1969 roku w USA podwyższono poziom wymagań w zakresie bezpieczeństwa elektrowni jądrowych i firma Westinghouse była gotowa odpowiednio zmodyfikować projekt elektrowni KORI-1, z konsekwencjami finansowymi tego przedsięwzięcia. Republika Korei, z myślą o uniknięciu dodatkowych kosztów, porosiła Agencje o opinię czy poziom bezpieczeństwa jądrowego przewidziany w umowie z 1969 roku nie może być uznany za wystarczający dla Republiki Korei. Agencja stanęła więc przed problemem ewentualnego uznania różnych poziomów bezpieczeństwa EJ stosowanych w zależności od warunków ekonomicznych kraju.

Odpowiedzią Agencji było podjęcie pracy nad międzynarodowo uzgodnionymi podstawowymi technicznymi wymaganiami bezpieczeństwa, na których oparte byłyby jednolite kryteria bezpieczeństwa i niezawodności elektrowni jądrowych na świecie. Na podstawie tych kryteriów opracowano w latach 1970 – 1980, w ramach projektu Normy Bezpieczeństwa Jądrowego (Nuclear Safety Standards – NUSS), 5 regulacji (codes) bezpieczeństwa w zakresie lokalizacji, projektowania i budowy, eksploatacji, zapewnienia jakości oraz organizacji krajowych organów bezpieczeństwa jądrowego oraz 47 wytycznych (guides) określających szczegółowe wymagania w zakresie stosowania tych regulacji.

Dokumenty programu NUSS stały się powszechną podstawą przedmiotowych krajowych regulacji, szczególnie w krajach rozwijających się. Dwukrotnie podejmowane dyskusje nad nadaniem normom NUSS mocy prawnie obowiązujących nie doprowadziły do ugody i normy te posiadają do dzisiaj status rekomendacji.

Z przedsięwzięciami dotyczącymi zapewnienia bezpieczeństwa pracy elektrowni jądrowych wiąże się kwestia odpowiedzialności za szkody wobec państw trzecich wywołane wypadkami jądrowymi. Na początku lat 60. Europejska Agencja Energii Atomowej oraz równolegle MAEA (Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej) podjęły prace nad Konwencją Odpowiedzialności Państw Trzecich w Dziedzinie Energii Nuklearnej, regulującą sprawy odpowiedzialności i ubezpieczeń związanych z ryzykiem awarii jądrowych w cywilnych naziemnych instalacjach jądrowych oraz szkód wywołanych w transporcie materiałów jądrowych.

Trudności związane z interpretacją zapisów konwencji, praktycznie identycznych w sprawach zasadniczych, jednej dotyczącej członków NEA/OECD ( Agencja Energii Atomowej – Nuclear Energy Agency (NEA), będąca specjalistyczną gałęzią Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Organization for Economic Co-operation and Development (OECD), i drugiej dotyczącej członków MAEA, w tym również należących do MAEA, doprowadzili w 1988 roku do utworzenia przez obie organizacje wspólnego protokołu łączącego obie konwencje i stanowiącego jeden całościowy reżim przedmiotowej odpowiedzialności.

Fundamentalną zasadą leżącą u podstaw tego reżimu jest, że operator instalacji jądrowej ponosi pełną odpowiedzialność za szkody wywołane jej awarią.

Awarie elektrowni jądrowych w Three Mile Island w 1979 roku oraz w Czarnobylu w 1986 roku ujawniły, że kraje o bardziej ograniczonym doświadczeniu i potencjale naukowym i technicznym niż USA i ZSRR mogą mieć trudności w przeciwdziałaniu skutkom dużych awarii.

Obydwa kraje, a szczególnie ZSRR, były krytykowane za ograniczone i późne informowanie o tych awariach i ich skutkach.

W tej sytuacji Agencja przygotowała projekty dwu międzynarodowych konwencji, dotyczące:

• międzynarodowej pomocy w sytuacjach wypadków jądrowych bądź zagrożenia radiacyjnego,
• wczesnego informowania o wypadkach jądrowych.

Obydwie konwencje weszły w życie po awarii czarnobylskiej w 1978 roku.

W rezultacie dokonanych analiz przebiegu i skutków obydwu awarii podjęto kilka dalszych inicjatyw w programie działalności MAEA:

• powołano w 1988 roku Międzynarodowy Komitet Doradczy Bezpieczeństwa Jądrowego (International Nuclear Safety Advisory Group – INSAG), złożony z 14 ekspertów o międzynarodowej reputacji, jako organ doradczy Dyrektora Generalnego w sprawach głównych zasad stanowiących podstawę standardów i zaleceń Agencji oraz dla wymiany opinii o głównych bieżących problemach w zakresie bezpieczeństwa jądrowego;
• rozpoczęto w 1982 roku wysyłanie, na zaproszenie krajów, misji doradczych zwanych Zespoły Przeglądu Bezpieczeństwa Eskploatacji (Operational Safety Review Teams – OSART) w celu oceny organizacji, zarządzania i działania w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa EJ w kontekście międzynarodowych norm i zaleceń.
• w wyników obrad wysokiej rangi międzynarodowej konferencji odbytej w 1991 roku, zwołanej na propozycję Unii Europejskiej pod wpływem szerokich reperkusji awarii czarnobylskiej, w celu „określenia programu w zakresie bezpieczeństwa jądrowego na następną dekadę” podjęto prace nad międzynarodową konwencją bezpieczeństwa jądrowego – pierwszym międzynarodowym instrumentem wprowadzającym prawnie wiążące wymagania dotyczące bezpieczeństwa cywilnych reaktorów energetycznych, opierających się na fundamentalnej zasadzie, że „odpowiedzialność za bezpieczeństwo jądrowe spoczywa na państwie sprawującym jurysdykcję nad obiektem jądrowym.”

Konwencja zobowiązuje jej członków do :

• ustalenia prawnej infrastruktury i powołania organu dozoru jądrowego, niezależnego od innych organów związanych z promocją i zarządzaniem działalnością jądrową;
• ustalenia systemu licencjonowania, inspekcji i egzekwowania przestrzegania regulacji dotyczących bezpiecznej lokalizacji, budowy i użytkowania instalacji jądrowych w całym okresie ich użytkowania; w przypadku konieczności podjęcia działań dla zapewnienia wymaganego poziomu bezpieczeństwa rząd zobowiązany jest do pilnego ich podjęcia lub zamknięcia instalacji w przypadku niemożności podjęcia tych działań;
• składania co trzy lata sprawozdania z działań podejmowanych dla wykonywania postanowień konwencji; sprawozdania te są rozpatrywane na organizowanych co trzy lata plenarnych konferencjach przeglądowych krajów sygnatariuszy konwencji; ostatnia miała miejsce w 2011 roku.
• stosowania wprowadzonej w życie w 1990 roku Międzynarodowej Skali Zdarzeń Jądrowych, z następującym podziałem: poziom od 1 do 3 jako wydarzenia oraz od 4 do 7 jako wypadki; katastrofa w Czarnobylu reprezentuje najwyższy, siódmy poziom – wielki wypadek (major); skala ta jest obecnie stosowana w informowaniu o wypadkach jądrowych.

W powyższym kontekście warto przypomnieć o powołaniu w 1989 roku Światowego Stowarzyszenia Operatorów Elektrowni jądrowych (World Association of Nuclear Operators – WANO), jako pozarządowej organizacji w celu podniesienia poziomu bezpieczeństwa eksploatacji elektrowni jądrowych, poprzez wzmocnienie więzi i wymiany doświadczeń miedzy operatorami.