Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA)

Obecnie wszystkie kraje eksploatujące EJ są członkami WANO. Polska przystąpiła do WANO w czasie budowy EJ w Żarnowcu i była członkiem do końca 2011 roku. Działania MAEA podjęte w związku z obydwu wspomnianymi awariami EJ reprezentują ważny etap tworzenia szeroko zakreślonego międzynarodowego reżimu bezpieczeństwa jądrowego. Do tego wysiłku dołączyła odbyta w czerwcu 2011 roku konferencja ministerialna państw członków MAEA zwołana dla wstępnej oceny awarii w EJ Fukushima w Japonii. Sformułowano na niej wnioski dotyczące wzmocnienia głównych elementów istniejącego reżimu bezpieczeństwa EJ, jak:

• dokonanie oceny istniejącego systemu przygotowania do awarii, w świetle doświadczeń tej awarii,
• wzmocnienie niezależności organów dozoru jądrowego i skuteczności ich działania,
• dokonanie oceny marginesów bezpieczeństwa EJ dla przeciwdziałania skutkom ekstremalnych, naturalnych katastrof.

Postanowiono odbyć w 2012 roku specjalne, wysokiej rangi, podobnie jak to miało miejsce po awarii w Czarnobylu, spotkanie państw członków Konwencji Bezpieczeństwa Jądrowego oraz państw członków MAEA w celu pogłębienia wiedzy o przyczynach i skutkach awarii w Fukushima i wyciągnięcia wniosków dla globalnego systemu bezpieczeństwa jądrowego.

V

Co się tyczy bezpieczeństwa radiologicznego, to zalecenia ilościowe dotyczące dopuszczalnych dawek promieniowania formułowane są przez Międzynarodową Komisję Ochrony Radiologicznej (International Commission of Radiological Protection – ICRP), niezależną i powszechnie uznaną, również przez MAEA, za autorytatywną organizację. MAEA przyjmowała od początku swej działalności jej rekomendacje jako podstawę do formułowania swych norm w ramach Podstawowych Norm Bezpieczeństwa dla Ochrony Pracowników i Ogółu Społeczeństwa Przed Nadmiernym Promieniowaniem (Basic Safety Standards for Protection of Workers and General Public Against Excessive Radiation). Były one publikowane w latach: 1962, 1967 oraz 1981 – 1982. Od 1991 roku standardy te są publikowane wspólnie przez IAEA (International Atomic Energy Agency – Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej), WHO (World Heath Organization – Światowa Organizacja Zdrowia), ILO (International Labour Organization – Światowa Organizacja Pracy), FAO ( Food and Agriculture Organization of the United Nations – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) oraz PAHO (Pan American Heath Organization – Amerykańska Organizacja Zdrowia), po zatwierdzeniu przez ciała zarządzające tych organizacji.

Fundamentalnym założeniem przyjętym w tych standardach jest, że przy bardzo niskich dawkach promieniowania ich szkodliwość dla człowieka pozostaje w proporcji do otrzymanej dawki, bez istnienia progu, poniżej którego nie występuje znacząca szkoda. Jest to tak zwana liniowa zależność dawka- skutek. Wyrażana jest krytyka tego założenia wprowadzającego, zdaniem krytyków, nieuzasadnione obciążenie ekonomiczne dla przemysłowych zastosowań energii jądrowej. Jednakże brak wyników badań doświadczalnych weryfikujących i kwestionujących to założenie przyjęto jako uzasadnienie stosowania tego założenia ze względów ostrożności. Warto też przypomnieć, że w okresie przeciągających się międzynarodowych negocjacji w sprawie ograniczenia zakresu rozwoju broni atomowej Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło w 1954 roku rezolucje nakazującą powołanie w ramach ONZ komitetu do badań skutków promieniowania jądrowego dla zdrowia ludzi. Komitet taki, pod nazwą Komitet Naukowy ONZ do spraw Skutków Promieniowania Atomowego (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation) (UNSCEAR), został powołany w marcu 1956 roku.

Zdecydowano więc, że to ONZ, a nie mająca być wkrótce powołana MAEA, będzie śledzić zdrowotne skutki rozwijającej się atomistyki, zarówno militarnej jak pokojowej. W okresie do zaprzestania prób z bronią atomową w atmosferze przez USA, ZSRR i Anglię w 1963 roku, Francję w 1974 roku i Chiny w 1980 roku środowiskowe skutki tej militarnej dziedziny były głównym przedmiotem badań UNSCEAR. Obecnie głównym przedmiotem jego badań i ocen są emisje promieniowania z pokojowej działalności atomistyki. Rezultaty tych badań i ocen są przedstawiane Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ.

Warto więc pamiętać, że zarówno ustalenia dopuszczalnych dawek promieniowania jak i badania i oceny w skali światowej emisji promieniowania z pokojowej działalności atomistyki dokonywane są przez inne organizacje, a nie MAEA.

VI

Trzecią dziedziną szeroko pojętego bezpieczeństwa jądrowego jest gospodarka odpadami promieniotwórczymi. Wywołuje ona obawy przed przedostawaniem się części tych odpadów do przyrodniczego łańcucha żywności. W okresie rozpoczynania działalności MAEA problem składowania znaczących ilości tych odpadów widziany był jako odległy. Składowiska powstawały wtedy prawie wyłącznie w wyniku stosowania izotopów promieniotwórczych.

Tego typu niskoaktywne odpady z krajów Europy Zachodniej składowane były w głębokich wodach Atlantyku. Praktyka ta została czasowo wstrzymana w 1982 roku oraz ostatecznie zabroniona w 1994 roku.

Początkowo działalność Agencji ograniczała się do wspierania badań i wymiany doświadczeń. Na początku lat 90. podjęto prace nad standardami bezpiecznego składowania odpadów, które przyniosły wydanie dokumentów: Zasady bezpieczeństwa i wymagania techniczne dla podziemnego składowania odpadów wysokoaktywnych (Safety principles and technical criteria for underground disposal of high level radioactive waste) oraz Zasady praktyki międzynarodowej przygranicznej gospodarki odpadami radioaktywnymi (Code of practice on international transboundary management of radioactive waste).

W celu udzielania odpowiedzi na prośby krajów o dokonanie oceny ich zamierzeń w zakresie gospodarki odpadami promieniotwórczymi zapoczątkowano w 1989 roku tzw. Ocenę Gospodarki Odpadami i Program Oceny Technicznej (Waste Management Assessment and Technical Review Program WATRP) oparty na zasadzie „peer review”, w którym kilku wybranych ekspertów z krajów dysponujących doświadczeniem w tej dziedzinie dokonuje przeglądu wszystkich przedmiotowych informacji i zamierzeń, po czym przestawiają swoje oceny i wnioski.

Przeglądy takie dokonano w latach 80. w Szwecji i Anglii oraz w latach 90. w Republice Korei, Finlandii, Czechach, Słowacji i Francji. W 1997 roku opracowana została przez MAEA Międzynarodowa Konwencja Bezpieczeństwa Składowania Odpadów Promieniotwórczych.

Otwartą pozostaje idea międzynarodowych składowisk opadów promieniotwórczych, której urzeczywistnienie przyniosłoby pożądane ograniczenie ilości składowisk, a także rozwiązanie problemu ich budowy przez małe kraje z ograniczonymi programami energetyki jądrowej.

Jedynym krajem, który wyraził gotowość przyjęcia wypalonego paliwa z reaktorów energetycznych jest Rosja, mając na względzie, aby przerób tego paliwa nie doprowadził do wykorzystania wydzielonego plutonu do celów produkcji broni atomowej. Podobne podejście wydaje się reprezentować USA. Obydwa kraje przyjmują wypalone paliwo z reaktorów doświadczalnych dostarczone przez nie.

Rezultaty dotychczasowych badań i rozwoju w zakresie gospodarki odpadami promieniotwórczymi wskazują, że istnieją koncepcje i opracowane środki techniczne pozwalające na odseparowanie tych odpadów od środowiska naturalnego na dostatecznie długi okres, konieczny dla likwidacji ryzyka ich szkodliwego oddziaływania na ludzi i środowisko.

VII

Działalność MAEA związana z zapobieganiem rozprzestrzenianiu broni jądrowej rozpoczęła się, w odróżnieniu od jej pozostałych programów, w atmosferze odmiennych poglądów na rolę Agencji w tym zakresie, między krajami Europy Zachodniej i USA a Związkiem Radzieckim i kilku wiodącymi krajami rozwijającymi się, głównie Indiami i Brazylią.

Idea inspekcji rozwoju nowoczesnej i obiecującej technologii przez zagranicznych inspektorów pracujących dla wielonarodowej organizacji była zaskakująca, biorąc pod uwagę, że państwa dysponujące wtedy bronią jądrową – USA, Anglia, Francja i ZSRR - miały nie podlegać inspekcjom, a ich obywatele, pracownicy MAEA, mogli jako inspektorzy kontrolować inne kraje. Zgodnie z postanowieniami art. II Statutu system zabezpieczeń (safeguards) miał być sprawowany w odniesieniu do materiałów i urządzeń:

• dostarczanych państwom przez Agencję,
• dostarczanych z udziałem Agencji (umowy trójstronne),
• poddanych pod zabezpieczenia Agencji na mocy jednostronnych decyzji państw.

Urządzenia i materiały wyprodukowane w kraju bez powyższych form udziału Agencji nie podlegały obowiązkowi objęcia ich międzynarodowymi zabezpieczeniami.

W latach 1959-1969 opracowano, kilkakrotnie modyfikowany, nowatorski system zabezpieczeń obejmujący stopniowo reaktory doświadczalne, elektrownie jądrowe, zakłady produkcji paliwa reaktorowego oraz przerobu tego paliwa. W 1970 roku Agencja sprawowała działalność zabezpieczeń na podstawie umów zawartych z 32 państwami, przy budżecie tej działalności 1,3 mln USD, stanowiącym 10% jej Budżetu Regularnego.

Rosnący ilościowy udział reaktorów doświadczalnych i energetycznych oraz zakładów cyklu paliwowego budowanych bez zaangażowania Agencji, a więc niepodlegających obowiązkowi poddania międzynarodowym zabezpieczeniom, powodował stopniowe zmniejszane się znaczenia systemu zabezpieczeń Agencji w światowym wysiłku przeciwdziałania rozprzestrzenianiu broni jądrowej.

Spektakularną demonstracją tej sytuacji była eksplozja nuklearna dokonana w 1974 roku przez Indie, które wykorzystały do wykonania ładunku pluton wyprodukowany i wydzielony w instalacjach niepodlegających kontroli MAEA. Instalacje te zbudowały same, po początkowym okresie importu doświadczalnych reaktorów jądrowych.

Świadomość powyższego procesu spowodowała utworzenie w 1969 roku, w wyniku długotrwałych negocjacji w ramach ONZ, Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (Non Proliferation Treaty – NPT), zasadniczo wzmacniającego międzynarodowy system przeciwdziałania rozprzestrzeniania broni jądrowej.

Traktat wprowadził zobowiązania:

● państw posiadających broń atomową
– do nieprzekazywania jej innym krajom nieposiadającym tej broni i niepomagania tym krajom w jakiejkolwiek formie do wejścia w jej posiadanie lub osiągnięcia nad nią kontroli ( art. I Traktatu);

● państw nieposiadających broni jądrowej
– do nieprzyjmowania jakiejkolwiek broni atomowej bądź jądrowych urządzeń wybuchowych, ani kontroli nad nimi, niewytwarzania broni atomowej lub jądrowych urządzeń wybuchowych ani niewchodzenie innymi drogami w ich posiadanie, a także niezabieganie o jakąkolwiek pomoc w celu wytwarzania broni atomowej lub jądrowych urządzeń wybuchowych (art. II Traktatu),
– do zaakceptowania na drodze umowy z MAEA jej systemu zabezpieczeń w celu weryfikacji przestrzegania powyższych zobowiązań w odniesieniu do materiałów jądrowych (lecz nie urządzeń) występujących w całej pokojowej działalności jądrowej prowadzonej na terytorium państwa lub gdziekolwiek pod jego kontrolą (art. III Traktatu).

Powyższe postanowienia oznaczały odejście od systemu zabezpieczeń pojedynczych określonych urządzeń jądrowych, a objęcie nimi wszystkich materiałów jądrowych (uranu i plutonu) w całej pokojowej działalności atomowej państwa. Oznaczały także powierzenie MAEA przez ONZ szerokiej roli weryfikacji, z punktu widzenia zapobiegania rozprzestrzenianiu broni jądrowej, całej działalności jądrowej państw, niezależnie od braku związku z inną działalnością Agencji przewidzianą jej statutem.