O środowisku pracy dyspozytora ruchu sieciowego

Najczęściej stosowanym środkiem łagodzącym skutki długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej jest ergonomiczne krzesło i ergonomiczne stanowisko pracy. Ergonomiczne rozwiązania krzeseł biurowych są obecnie na wysokim poziomie i spełniają oczekiwania najbardziej wymagających użytkowników. Istnieją firmy, które posiadają w swojej ofercie linie dedykowane stanowiskom pracy w trybie całodobowym.

Nowoczesne rozwiązania designerskie pokazują, że klasyczne rozwiązania krzeseł, foteli mogą z powodzeniem zostać w przyszłości zastąpione modelami odważniejszymi (rys. 12).

Rys. 12. Przykłady nowatorskich ergonomicznych krzeseł przyszłości

Na etapie projektów koncepcyjnych znajdują się krzesła wyposażone w zestawy wielu czujników zarządzanych przez osobny komputer. Przykładem może być Smartchair Biofeedback Computer Chair (rys. 13) wyposażony w czujniki analizujące napięcie mięśniowe, w czasie rzeczywistym, w każdej przyległej części ciała użytkownika.

Rys. 13. Projekt krzesła wykorzystującego czujniki napięcia mięśniowego

Podczas pracy dyspozytora SE okresy stabilnej pracy podległego systemu mogą być bardzo długie, co może prowadzić do odczucia monotonii. Wielogodzinne dyżury oraz czasami konieczność pracy w godzinach nadliczbowych mogą prowadzić do przepracowania i w ostatecznej postaci do wypalenia zawodowego.

Wypadki, które miały miejsce w elektrowniach atomowych (1986 r. w Czernobylu w dawnym ZSRR, 1979 r. w Three Mile Island w USA, 1983 r. w Browns Ferry USA), niewynikające z działań sił natury, były skutkiem nie tylko błędów w sygnalizowaniu stanu urządzeń (Three Mile Island), ale także wynikały, oprócz ryzykownych testów, pośrednio m.in. z przepracowania, przeprowadzania testów reaktora w godzinach nadliczbowych rankiem, po zmianie nocnej.

W 1991 r. na Uniwersytecie Princeton w USA ukończono badania związane z rytmami biologicznymi (ang. Biological Rhythms) człowieka [5], m.in. w kontekście pracy dyspozytorów obiektów energetycznych.

Rytmy biologiczne nie są biorytmami. Teza o występowaniu biorytmów nigdy nie została potwierdzona metodami naukowymi, a istniejące wyniki badań wręcz zaprzeczają ich istnieniu i tym bardziej możliwości przewidywania na ich podstawie. Twórcą teorii biorytmów (w 1897 r.) był Wilhelm Fliess, a sama teoria została spopularyzowana w latach 70. XX wieku i polegała na naprzemiennym przenikaniu się, w ciągu miesiąca, cykli odpowiedzialnych za formę fizyczną, psychiczną oraz uczuć na podstawie daty narodzin.

Rytmy biologiczne u człowieka mają rozpiętość od minut do miesięcy [5]. Przykładami mogą być cykl dobowy (związany z obrotem Ziemi wokół własnej osi), produkcja hormonów w ciągu doby, cykl menstruacyjny u kobiet. W szczególności wyróżnić można funkcje trawienia lub pracy serca. Zmiana stref czasowych czy też praca zmianowa, szczególnie w nocy, może zakłócać naturalne rytmy biologiczne. Wewnętrzny zegar człowieka, będący pojęciem potocznym, to nic innego jak grupa neuronów sterująca rytmami biologicznymi człowieka w ciągu doby. Co 90 minut, w czasie snu, zachodzi pełny cykl naprzemiennego śnienia i nieśnienia.

Zakłócenie naturalnych cykli biologicznych może skutkować zakłóceniami snu, wypełniania obowiązków domowych i rodzinnych, udziału w życiu społecznym itp., co może prowadzić do chronicznego zmęczenia, frustracji,  depresji, podejmowania ryzykownych decyzji i przedsięwzięć [3].

W USA funkcjonuje od 1989 r. program Fitness for duty, który umożliwia weryfikację dyspozytorów mocy elektrowni jądrowych pod kątem wpływu substancji niedozwolonych. Program ten może zostać zmodyfikowany w celu umożliwienia monitorowania długości koncentracji uwagi, poziomu zmęczenia, senności czy też desynchronizacji naturalnego rytmu dobowego [5]. Badania dowodzą, że w pracach wymagających dużej koncentracji uwagi w długich odcinkach czasu, liczba błędów ludzkich rośnie już po ok. pół godzinie wzmożonej czujności. W celu uniknięcia senności zaleca się wykonywanie zadań w pobliżu stanowiska pracy lub odczytywanie wskazań urządzeń monitorujących, co wymaga odejścia od stanowiska pracy. Poczucie senności i zmęczenia może być zminimalizowane przez samego dyspozytora lub zlecane przez jego zwierzchników. Środki zaradcze, które mogą być stosowane przez samego dyspozytora, to m.in. [5] krótkie spacery, unikanie przyjmowania zbyt komfortowej pozycji siedzącej, prowadzenie rozmów ze współpracownikami zmianowymi. Do środków zaradczych możliwych do zastosowania przez zwierzchników należą m.in. zlecanie zadań wymagających aktywności fizycznej, zezwalanie na odbywanie przepisowych przerw z dala od sali dyspozycji mocy, optymalne dopasowywanie ilości zadań w celu uniknięcia okresów o nadmiernej aktywności i poziomie stresu, zlecanie różnorodnych zadań, przestrzeganie wyznaczonego czasu pracy, zapewnienie przerwy w ciągu każdych dwóch godzin czuwania w czasie zmiany nocnej, zapewnienie zadań wymagających największej koncentracji uwagi w godzinach zmiany sprzyjających wzmożonemu wysiłkowi psychicznemu.

Innymi czynnikami mogącymi wpływać na zmęczenie, senność, ograniczoną koncentrację uwagi oraz wahania nastroju mogą być [5] nierównomierne oświetlenie pomieszczenia, niedoświetlone stanowisko pracy, hałas, temperatura otoczenia, wilgotność powietrza, wentylacja.

Weryfikacja pracy dyspozytorów, oprócz oceny zwierzchników, może się odbywać dzięki wizytacjom inspektorów lub wykorzystywaniu specjalistycznych testów.

Często w doskonaleniu pracy dyspozytorów wykorzystywane są symulatory pracy zarządzanych systemów (w USA m.in. na podstawie doświadczeń NASA), co może sprzyjać doskonaleniu komunikacji i umiejętności pracy w zespole, umiejętności oceny sytuacji oraz pracy w warunkach stresujących [6]. Dodatkowo na podstawie wyników pracy z symulatorem możliwe jest dokonanie oceny współpracy dyspozytorów i ich zachowań pod kątem czynności pożądanych [7]. Praca dyspozytorów może być oceniona za pomocą następujących parametrów [8]: stosunek czasu wymaganego na wykonanie zadania do czasu dysponowanego, stres i stresory, złożoność zadań, doświadczenie i szkolenia, jakość procedur, ergonomia stanowiska pracy i jakość interfejsów człowiek-maszyna, realizacja programu Fitness for Duty w zakresie oceny formy psychofizycznej dyspozytorów. Powyższe parametry zostały wybrane na podstawie m. in. doświadczeń psychologii behawioralnej, psychologii kognitywnej, filozofii umysłu oraz sztucznej inteligencji i nauki o mózgu (ang. Neuroscience) [7].

W wyniku prowadzonych prac sale dyspozycji mocy nowej generacji wykorzystują najnowsze technologie, komputerowe systemy automatyzacji oraz systemy sztucznej inteligencji (rozwiązania typu Smart) [8] umożliwiając poprawę jakości pracy dyspozytorów.

W tabeli 1 przedstawiono propozycję sposobu wykorzystania nowoczesnych technologii i urządzeń typusmart w salach dyspozycji mocy w celu usprawnienia pracy dyspozytorów. Oprócz przedstawionych korzyści możliwe jest uzyskanie wzrostu wydajności pracy oraz zmniejszonych kosztów przeznaczonych na leczenie schorzeń wynikających z trybu pracy dyspozytorów.

TABELA 1.

Obserwacja sposobów wykorzystania nowoczesnych technologii Smart skutkuje wyłonieniem się nowego kierunku w ergonomii, traktującego o użytkowaniu urządzeń i programów tego typu i dostosowywaniem ich do potrzeb psychofizycznych człowieka w środowisku pracy. Kierunek ten, współistniejąc i współpracując z pozostałymi gałęziami ergonomii, a także naukami pokrewnymi, może mieć na celu optymalizację relacji pomiędzy człowiekiem i urządzeniem i/lub programem a warunkami otoczenia w sposób pozwalający na osiąganie najniższego nakładu pracy oraz pozwalającego na systematyczny wzrost efektywności wykonywanych czynności. Dyscyplina ta może korzystać z doświadczeń i wiedzy nauk, takich jak: ergonomia, neuroergonomia, organizacja pracy, socjologia pracy, filozofia pracy, bezpieczeństwo pracy, fizjologia pracy, psychologia pracy, medycyna pracy, antropometria.

Podsumowanie

Ergonomia środowiska pracy i samego stanowiska pracy wykorzystywana codziennie w prawidłowy sposób jest nieodzownym czynnikiem zapewniającym dobre samopoczucie psychofizyczne każdego pracownika pracującego w pozycji siedzącej. Dobrze zaprojektowane i wyposażone stanowisko pracy sprawdza się szczególnie dobrze na stanowiskach dyspozytora ruchu sieciowego – wykorzystywanych w trybie całodobowym.

Zwiększanie świadomości ergonomicznej wśród personelu dyspozycji mocy i jej skutków w horyzoncie długoterminowym może być narzędziem obniżającym konsekwencje stresu wśród dyspozytorów i tym samym zwiększającym bezpieczeństwo ich pracy i wskutek tego bezpieczeństwo pracy zarządzanych systemów i urządzeń. Możliwość dodatkowego wykorzystania zdobyczy nowoczesnych technologii i rozwiązań typu Smart trafiających na świecie nie tylko pod strzechy, ale także do różnych gałęzi przemysłu, może dodatkowo ułatwiać pracę dyspozytorów ruchu sieciowego. Komfortowe miejsce pracy na odpowiedzialnych stanowiskach dyspozytorów mocy pomaga zachować zdrowie i właściwą postawę ciała.

Literatura:

[1] ISSA, International Social Security Association. Przewodnik do oceny zagrożeń w małych i średnich przedsiębiorstwach tom 5 obciążenie psychiczne – rozpoznawanie i ocena zagrożeń; środki zaradcze. Verlag Technik & Information e. K., Bochum, Niemcy, październik 2008

[2] PSE Operator S.A., 60 lat służb dyspozytorskich w Polsce. Elektroenergetyka Współczesność i Rozwój 2010, nr 4. Wydawnictwo PSE Operator S.A.

[3] Stres w środowisku pracy, Gazeta IT nr 9 (39) z 19 października 2005

[4] Litzke S. M., Schuh H.: Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 167, 175 – 179

[5] U.S. Congress, Office of Technology Assement – Biological Rhythms: Implications for the Worker, OTABA-463, Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1991, s. 9 – 11, 21 – 22, 26, 148, 149

[6] International Atomic Energy Agency - Guidebook On Training To Establish And Maintain The Qualification And Competence Of Nuclear Power Plant Operations Personnel, Wiedeń, Austria, 1994, s. 132

[7] Boring R. L.: Using Nuclear Power Plant Training Simulators For Operator Performance And Human Reliability Research, Sixth American Nuclear Society International Topical Meeting on Nuclear Plant Instrumentation, Control, and Human-Machine Interface Technologies NPIC&HMIT 2009, Knoxville, Tennessee, 5 – 9 kwietnia 2009, s. 1, 9

[8] Boring R. L., Gertman D.I., Tran T. Q., Gore B. F.: Framework & Application For Modeling Control Room Crew Performance At Nuclear Power Plants, The 52nd Annual Human Factors and Ergonomics Society proceedings, NY. 22 – 26 września 2008, s. 1, 3. 

W artykule wykorzystano dostępne zdjęcia z Internetu.