Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA)

W artykule podano cel działalności MAEA oraz trzy główne działania służące temu celowi: pomoc techniczna w formie wspierania badań, rozwoju, i praktycznych zastosowań, dostarczania materiałów, usług, urządzeń i instalacji; skuteczne przeciwdziałanie ryzyku szkód dla zdrowia i środowiska naturalnego związanych z cyklem paliwowym energetyki jądrowej; organizowanie i stosowanie zabezpieczeń zapewniających, że pomoc techniczna nie będzie wykorzystywana do celów militarnych. Dodatkową funkcją jest wspieranie wymiany informacji naukowych i technicznych. Wymieniono konferencje organizowane przez MAEA oraz różnorodne jej inicjatywy, w tym formułowanie traktatów i międzynarodowych konwencji oraz kontrolę ich przestrzegania. Scharakteryzowano działania w zakresie gospodarki odpadami promieniotwórczymi. Wymieniono międzynarodowe układy i traktaty ratyfikowane przez Polskę.

Światowa społeczność państw wykazała zdolność skutecznego reagowania na problemy, jakie pojawiły się na początku ery atomowej około połowy ubiegłego stulecia oraz w okresie późniejszego rozwoju atomistyki.

Narodziny praktycznych zastosowań energii atomowej zaczęły się niestety od rzucenia bomb atomowych w dniach 6 i 9 sierpnia 1945 roku w Japonii na Hiroshimę i Nagasaki. Obawa przed rozpowszechnianiem tej nowej broni o potężnej sile niszczycielskiej oraz z drugiej strony, świadomość ogromnego potencjału energetycznego nowego źródła energii spowodowały podjęcie w 1945 roku, na forum nowo powstałej Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), prac nad określeniem warunków pokojowego wykorzystania energii atomowej oraz środków eliminowania ryzyka rozpowszechniania broni atomowej.

U podstaw rozważań tych warunków i środków przez powołaną dla tego celu Komisję Atomową Rady Bezpieczeństwa ONZ legło przekonanie, że przy szerokim światowym rozwoju atomistyki nie uda się wyeliminować ryzyka niekontrolowanej produkcji broni atomowej. Historia bez mała 70 lat rozwoju wykorzystania energii atomowej uzasadniła w pewnym stopniu te obawy.

Konsekwentnie większość członków wymienionej Komisji Rady Bezpieczeństwa uznała za konieczne wyłączenie spod władania państw wszystkich operacji technologicznych, które mogłyby przynieść ryzyko użycia uranu dla celów produkcji broni atomowej i poddanie tych operacji i związanych z nimi urządzeń i materiałów wyłącznej kompetencji międzynarodowej organizacji, Międzynarodowej Agencji Kontroli Energii Atomowej. Ta międzynarodowa organizacja, będąca w założeniu monopolistą nuklearnym, miałaby rozwijać w imieniu swych państw członkowskich przemysł jądrowy, być właścicielem instalacji i materiałów jądrowych, w tym wydobytego uranu oraz prowadzić prace badawcze w dziedzinie nukleoniki. Zakładano stopniowe przekazywanie MAKEA kontroli nad całą atomistyka. Ostatnim etapem wdrażania monopolistycznej roli MAKAEA miało być przekazanie jej przez państwa zasobów broni atomowej.

Po dwu latach pracy nad tą koncepcją i odbyciu 200 posiedzeń Komisja poinformowała Radę Bezpieczeństwa o niemożności osiągnięcia zgody co do propozycji zasad i środków mających zapewnić pokojowy rozwój atomistyki. Kluczowym powodem niepowodzenia była niemożność osiągnięcia kompromisu między koncepcją popieraną przez większość członków Komisji, w tym USA, jedynym w tym okresie posiadaczem broni atomowej, a stanowiskiem byłego Związku Radzieckiego, który proponował bezwarunkowe wyrzeczenie się przez państwa broni atomowej pod międzynarodową kontrolą oraz pozostawienie pokojowej działalności atomowej we władaniu państw.

I

Następne lata przyniosły intensywne badania i rozwój w obydwu dziedzinach zastosowań energii atomowej. Nieskuteczną okazała się więc stosowana politykaniejawności. Osłabieniu też uległa monopolistyczna pozycja USA dziedzinie atomistyki. Związek Radziecki (1949), Anglia (1952) i Francja (1960) ) weszły w posiadanie broni atomowej.

Do roku 1955 uruchomiono na świecie 40 reaktorów doświadczalnych oraz dwie elektrownie jądrowe, w USA i w Związku Radzieckim.

Zorganizowana przez ONZ w 1955 roku w Genewie pierwsza światowa konferencja na temat pokojowych zastosowań energii jądrowej przyniosła podniesienie kurtyny tajności i zapoczątkowanie szerokiej współpracy międzynarodowej w zakresie badań jądrowych, z wyjątkiem badań związanych z rozwojem broni atomowej oraz izotopowym wzbogacaniem uranu. Ujawniony ogromny potencjał energetyczny energii jądrowej został dostrzeżony przez kraje rozwijające się jako czynnik umożliwiający znaczne przyspieszenie ich gospodarczego rozwoju. Udzieliły one szerokiego poparcia inicjatywie USA, złożonej na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 8 grudnia 1953 roku, utworzenia międzynarodowej organizacji dla promowania pokojowego wykorzystania energii jądrowej oraz dla działań zapewniających, że pokojowa działalność jądrowa nie będzie wykorzystywania dla celów militarnych, które zdefiniowano jako posiadanie broni atomowej, termojądrowej i radiologicznej.

Nie przypadkiem przewodniczącym Konferencji Genewskiej został hinduski fizyk Homi Bhabha. Jego wypowiedź w przemówieniu inauguracyjnym „Nie ma energii droższej niż brak energii” stała się motywem wielu wypowiedzi w dyskusji i jest przywoływana do dzisiaj.

Doświadczenie dotychczasowego rozwoju energetyki jądrowej wskazuje na trwałość zainteresowania nią wiodących krajów rozwijających się i niedysponujących bogatymi zasobami paliw organicznych. Wskazuje na to fakt, że o ile liczba eksploatowanych reaktorów energetycznych w Chinach, Indiach, Brazylii i Republice Korei stanowi obecnie 13% w stosunku do ich łącznej liczby na świecie, to liczba obecnie budowanych w tych krajach reaktorów jądrowych stanowi 60% ich ogólnej liczby.

W latach 1954 – 1956 trwały prace nad koncepcją i statutem międzynarodowej organizacji zaproponowanej przez USA w 1953 roku. Jej koncepcja oznaczała radykalne odejście od polityki tajności i drastycznego ograniczania rozwoju i przejście do otwartości i promocji rozwoju technologii jądrowych dla celów pokojowych, przy równoczesnym stworzeniu systemu zabezpieczeń przeciw niekontrolowanym rozprzestrzenianiem broni atomowej.

Doprowadziły one do utworzenia w 1957 roku Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA) z siedzibą w Austrii w Wiedniu.

II

Ogólny cel działalności Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej określa art. II jej statutu „Agencja dąży do tego, aby przyspieszyć i zwiększyć wykorzystanie energii atomowej w celu zapewnienia pokoju, zdrowia i dobrobytu na całym świecie. Agencja będzie czuwać nad tym, w miarę swych możliwości, aby pomoc udzielana przez nią samą, na jej życzenie, pod jej nadzorem lub zarządem, nie była wykorzystywana w sposób mogący służyć jakimkolwiek celom militarnym.”

Statut Agencji określa trzy główne działania służące powyższemu celowi:

1. Pomoc techniczna w formie:

• wspierania badań, rozwoju i praktycznych zastosowań, w tym wspierania edukacji naukowców i ekspertów,
• dostarczania materiałów, usług, urządzeń i instalacji, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb krajów nisko rozwiniętych, (Art.: IIIA.1, III.A.2, III.A.4).

2. Skuteczne przeciwdziałanie ryzyku szkód dla zdrowia i środowiska naturalnego związanych z cyklem paliwowym energetyki jądrowej i stosowaniem promieniowania jonizującego.

3. Organizowanie i stosowanie zabezpieczeń w celu zapewnienia, że jakakolwiek pomoc techniczna czy dostawy związane z Agencją nie będą wykorzystywane dla jakichkolwiek celów militarnych oraz stosowanie zabezpieczeń na życzenie państw w odniesieniu do jakichkolwiek dwustronnych czy wielostronnych porozumień. 

Dodatkową funkcją realizowaną w związku i dla wsparcia powyższych trzech działalności jest wspieranie wymiany informacji naukowych i technicznych. W związku z rozważaną w okresie prac nad projektem statutu koncepcją funkcji:

• banku materiałów jądrowych przekazywanych Agencji przez kraje członkowskie w celu udostępnienia na zasadach komercyjnych krajom inicjującym działalność jądrową,
• przyjmowania przez Agencje w depozyt od krajów członkowskich nadwyżek materiałów jądrowych w stosunku do bieżących potrzeb; statut przewiduje możliwość ustanowienia składowisk takich materiałów (art. III.A.7); do tej pory obydwie funkcje nie były realizowane, nie doszło więc do organizacji odpowiednich składowisk.

Do idei składowania w magazynach Agencji materiałów jądrowych powstałych w ramach cyklu paliwowego energetyki jądrowej i odpowiadających warunkom niezbędnym dla produkcji broni atomowej (pluton) wraca się dzisiaj w ramach dyskusji nad zaprzestaniem (cut off) produkcji takich materiałów.

III

W pierwszej dekadzie pracy Agencji dziedzina pomocy technicznej, w wymiarze zaangażowanych środków, dominowała pośród wszystkich programów. Było to naturalną konsekwencją faktu, że praktyczne wykorzystywanie energii jądrowej oraz metod i technik jądrowych znajdowało się w początkowej fazie rozwoju i większość krajów, szczególnie krajów rozwijających się, nie posiadało żadnego doświadczenia w tych dziedzinach.

W swej treści pomoc techniczna koncentrowała się wtedy na zastosowaniu izotopów i metod jądrowych, głównie w dziedzinach ochrony zdrowia, rolnictwa i konserwacji żywności, hydrologii, eksploatacji reaktorów doświadczalnych oraz poszukiwaniach rud uranu. Co do form pomocy technicznej, to dominowały kursy szkoleniowe, indywidualne stypendia szkoleniowe oraz usługi ekspertów.

Rosnącemu zapotrzebowaniu na te usługi towarzyszyła budowa licznych reaktorów doświadczalnych, których oddano na świecie:

• 12 w latach 1940 – 1949,
• 162 w latach 1950 – 1959,
• 275 w latach 1960 – 1969,
• 87 w latach 1970 – 1979.

Naturalną konsekwencją szerokiego rozwoju badań i zastosowań była konieczność tworzenia infrastruktury regulacyjnej i technicznej w zakresie ochrony przed promieniowaniem, bezpieczeństwa jądrowego i gospodarki odpadami promieniotwórczymi, czemu towarzyszył rosnący zakres pomocy technicznej Agencji. Do 1969 roku organizowano ogółem 1560 kursów szkoleniowych i udzielono pomocy w wyszkoleniu 19 tysięcy specjalistów.

W miarę postępu w szkoleniu specjalistów i budowie infrastruktury wzrastało w krajach członkowskich zainteresowanie konkretnymi projektami zastosowań przynoszących wymierne korzyści ekonomiczne. Akcją rozsyłania misji dla oceny korzystnych zastosowań objęto 50 krajów. Od około 1980 roku programy w wymienionych wyżej dziedzinach zastosowań obejmowały konkretne projekty, z biegiem czasu również w zakresie energetyki jądrowej. Znaczny udział w tej ostatniej dziedzinie miały kraje Europy Środkowej i Wschodniej oraz Chiny i Republika Korei.

Statut Agencji przewiduje, że świadczenia bezpośredniej pomocy technicznej krajom członkowskim finansowane są z Funduszu Pomocy Technicznej tworzonego z dobrowolnych wpłat, a nie z budżetu regularnego, który powstaje z obowiązkowych składek wnoszonych w wysokości jednolitej w organizacjach sytemu ONZ, w tym MAEA.

W roku 1958, pierwszym roku działalności Agencji, wpłaty do Funduszu Pomocy Technicznej wyniosły 12,5 tys. USD i wzrastały stopniowo do: 10,5 mln USD w roku 1980, 45,5 mln USD w roku 1990 i 85,5 mln USD w roku 2010.

Stanowiło to 25% Budżetu Regularnego w 1958 roku, po czym spadło do 13 % w 1980 roku, wzrosło do 28% w roku 1990 i aż do 33% w 2010 roku. Motywy tak znacznego wzrostu wpłat do przedmiotowego funduszu były głównie natury politycznej. Wejście w życie Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons w skrócie Non-Proliferation Treaty) przyniosło zasadniczy wzrost intensywności działalności zabezpieczeń (safeguards) i w konsekwencji wzrost jej budżetu (piętnastokrotny wzrost w okresie 1970 – 1980). Pod hasłem zapewnienia właściwych proporcji między działalnością promocyjną a regulacyjną Agencji kraje rozwijające się uzyskały znaczny wzrost budżetu programu pomocy technicznej, co sprzyjało włączaniu się przez nie do NPT.

Do około połowy lat 80. wartość nominalna udzielanej pomocy technicznej rozkładała się względnie równomiernie miedzy cztery dziedziny:

• zastosowanie technik jądrowych w rolnictwie i technologii żywności oraz w medycynie,
• wspieranie nauk fizycznych i chemicznych,
• ochrona przed promieniowaniem,
• bezpieczeństwo jądrowe.